Қарағанды облысы Осакаров ауданы орталықтандырылған кітапхана жүйесі жобасы

​

2005-2006 жж. В.Г.Ломан және И.А.Кукушиннің жетекшілігімен ҚарМУ жанындағы САИ археологиялық экспедициясы батыстан шығысқа қарай созылған аласа жотада орналасқан Қаратоғай қорымының құрылымдарын зерттеді. Қутұмсық ауылынан оңтүстікке қарай 3 км, Тельман ауылынан оңтүстік батысқа қарай 4,5 км, Қаракөл көлінен батысқа қарай 3 км жерде орналасқан. Өңделмеген тастардан тұрғызылған дөңгелек тас қоршаулар түріндегі  бекітілген он алты құрылымнан тұрады. Құрылымдардың өлшемдері: диаметрі 4-тен 12 м-ге дейін, биіктігі 0,3-тен 0,5 м-ге дейін.

Солтүстік төбеде 80 м жерде,  ортағасырлық диаметрі 12 м және биіктігі 0,4 м болатын ортағасырлық тас қорған бар.Оның тас қорғанысы бар. Қорғанның шығыс жағында антропоморфтық белгілері бар тас мүсін табылды.

Қабір құрылыстары, жалпы алғанда, таңдалған көлемдегі тастан бір немесе екі сақинамен салынған дөңгелек пішінді қоршауларды құрайды. Жерлеу жердегі шұңқырларда жасалды. Марқұмдарды оң жаққа жатқызып, олардың бастары оңтүстікке қарай созылды, жерлеу зираттарында әшекейлер мен керамикалық ыдыстар болды.

Бір жағдайда кесене типіндегі құрылым жазылды, оның төртбұрышты жерлеу камерасы болды, оны үлкен тастардан жасалған қос сақиналы қоршау қоршады.

Қаратоғай қорымында Қазақстанда тұңғыш рет Саргарин-Алексеев мәдениетінің тоналмаған бірқатар қорымдары қазылды, бұл кейінгі қола дәуірі үшін өте сирек кездеседі. Қорым біздің дәуірімізге дейінгі 2-мыңжылдықтың соңғы ширегін құрайды.

Жалпы ауданда қола дәуірінен, ерте темір дәуірінен және орта ғасырлардан бері келе жатқан 33 мәдени мәдениет ескерткіштер табылды.

​

1. Нияз қорымы (ерте темір ғасыры)

Ол салыстырмалы түрде тегіс жерде, Тельман ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 6,7 км, Қаракөл көлінен оңтүстік-батысқа қарай 4,8 км, Майбұлақ ауылынан солтүстік-батысқа қарай 3 км, Алдан тауынан солтүстік-шығысқа қарай 4,6 км жерде орналасқан.  2 құрылымнан тұрады. 2008 жылы А.И.Кукушкиннің басшылығымен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

2. Қаратоғай қорымы (қола дәуірі)

Ол батыстан шығысқа қарай созылған аласа жотада, Қутұмсық ауылынан оңтүстікке қарай 3 км, Тельман ауылынан оңтүстік- батысқа қарай 4,5 км, Қаракөл көлінен батысқа қарай 3 км жерде орналасқан. Күрделі, дайындалмаған тастардан жасалған сақина тәрізді тас қоршаулар, 16 құрылымнан тұрады. 1990 жылы ҚМУ қызметкері Кукушкин И.А. ашқан.

3. Майбұлақ қорымы (қола дәуірі)

Ол салыстырмалы түрде тегіс жерде, ескі қазақ зиратынан 80 м шығысқа қарай, Қутұмсықтан оңтүстікке қарай 5,5 км, Майбұлақтан солтүстікке қарай 3,3 км, Қаракөл көлінен оңтүстік-батысқа қарай 3 км жерде орналасқан. Тас пен жер төсеніші бар 2 қорғаннан тұрады. 1990 жылы ҚМУ қызметкері А.И.Кукушкин  ашқан.

​

4. Өлеңті қонысы (қола дәуірі)

Өлеңті өзенінің оң жағалауында орналасқан.  Тельман ауылынан солтүстікке қарай 20 км жерде, Ахметауыл елді мекенінен батысқа қарай 3,5 км жерде. Кейінгі қола дәуіріндегі қыш ыдыстардың сынықтары табылды. Ескерткішті 1990 жылы ҚМУ қызметкері А.И.Кукушкин ашты.

 

5 Текей II қорымы (ерте темір ғасыры)

Ол оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай созылып жатқан аласа жотада, Қутұмсық ауылынан 3 км солтүстік-батысқа, Тельман ауылының орталығынан солтүстік-батысқа қарай 6,3 км, Тельман-Осакаровка грейдерінен 1,5 км солтүстікке қарай орналасқан. Қорым тас қоршауы бар 4 қорғаннан тұрады.1990 жылы ҚМУ қызметкері А.И.Кукушкин  ашқан.

6 Окуле кешені (ерте темір дәуірі)

Ол Окуле тауының оңтүстік беткейінде, Қутұмсықтан оңтүстікке қарай 1,8 км, Тельман ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 5,3 км, Қаракөл көлінен батысқа қарай 3,8 км жерде орналасқан. Кешен 2 ғимараттан тұрады. 2008 жылы а.И.Кукушкин басшылығымен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

7. Майбұлақ қорғаны (ерте темір ғасыры)

Ол Тельман ауылынан  оңтүстік-батысқа қарай 6,4 км, Майбұлақ ауылынан солтүстік-батысқа қарай 2,8 км, Алдан тауынан 4,9 км солтүстік-шығысқа қарай тау бөктерінде орналасқан. 1990 жылы ҚМУ қызметкері А.И.Кукушкин ашқан.

8.  Жаңа қорған (ерте темір дәуірі). Ол Тельман ауылының оңтүстік шетінде, ескі базадан оңтүстік-батысқа қарай 250 м, Қаракөл көлінен шығысқа қарай 50 м жерде орналасқан. Қорғанның тас қорғанысы бар, диаметрі 19 м, биіктігі 0,3 м. 2008 жылы А.И.Кукушкиннің басшылығымен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

9. Окуле қорғаны (ерте темір ғасыры)

Ол Окуле тауының жоғарғы солтүстік террасасында, Қутұмсықтан оңтүстік-оңтүстік-шығысқа қарай 1,5 км, Тельман ауылынан  батысқа қарай 5,1 км, Қаракөл көлінен батысқа қарай 3,6 км жерде орналасқан. 2008 жылы А.И. Кукушкиннің басшылығымен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

10. Қорған жағалауы 2 (ерте темір ғасыры)

Қорған жағалауы 2 қазақ зиратының солтүстік-шығысында,  Тельман поселкесінен 1,6 км солтүстік-батыста, Қутұмсық елді мекенінен 3 км солтүстік-шығыста, Майбұлақ елді мекенінен 9 км солтүстік-солтүстік-шығыста, Тельман-Осакаровка грейдерінен 15 м батыста орналасқан.  2009 жылы А.И.Кукушкиннің басшылығымен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

11. Қаратоғай VI қорымы (ерте темір ғасыры)

Қаратоғай VI қорымы Тельман ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 4,8 км, Қутұмсықтан оңтүстік-шығысқа қарай 1,9 км жерде, таудың тік беткейінде орналасқан. 2 қорғаннан тұрады. Қорған 2 сопақ пішінді, өлшемі 1,5х2 м, биіктігі 0,3 м, солтүстік-оңтүстік сызық бойымен бағытталған. 1995 жылы ҚарМУ қызметкері В.Г.Ломан ашты.

​

12. Қаратоғай II қорымы (орта ғасырлар)

Ол солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылған екі төбенің басында, Майбұлақ ауылынан 5,6 км солтүстік-солтүстік-батысқа, Қутұмсық ауылынан 3,8 км оңтүстік-шығысқа, Тельман ауылынан 3,8 км оңтүстік-батысқа қарай, Қаракөл көлінен  оңтүстік-батысқа қарай 1,7 км жерде орналасқан. Қорым тас қоршауы бар 3 қорғаннан тұрады.

1990 жылы ҚМУ қызметкері А.И. Кукушкин  ашқан.

​

13. Қаратоғай IV қорымы (орта ғасырлар)

Ол солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылып жатқан төбенің басында, Майбұлақ ауылынан 6 км солтүстікке, Қутұмсық ауылынан 3,5 км оңтүстікке, Тельман ауылынан 3,4 км оңтүстік-оңтүстік-батысқа, Қаракөл көлінен  оңтүстік-батысқа қарай 1, 2 км жерде орналасқан. Тас қоршауы бар 2 қорғаннан тұрады.

1990 жылы ҚарМУ қызметкері А.И. Кукушкиннің басшылығымен  ашылды.

​

14. Қаратоғай V қорымы (орта ғасырлар)

Ол төбенің басында, Майбұлақ ауылынан солтүстікке қарай 6 км жерде, Қутұмсық ауылынан оңтүстікке қарай 0,7 м, Тельман ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 5 км жерде, Қаракөл көлінен  батысқа қарай 3,5 км жерде орналасқан.  Тас қоршауы бар 11 қорғаннан тұрады. 1990 жылы ҚарМУ қызметкері А.И.Кукушкин ашты.

​

15. Майбұлақ II қорымы (орта ғасырлар)

Ол салыстырмалы түрде жоғары вулканның үш биіктігінде, Қутұмсық ауылынан  оңтүстікке қарай 6,3 км, Майбұлақ ауылынан  солтүстікке қарай 3,4 км, Тельман ауылынан  оңтүстік-батысқа қарай 6 км, Қаракөл көлінен  оңтүстік-батысқа қарай 4 км жерде орналасқан.  Тас қоршауы бар 4 қорғаннан тұрады. 1990 жылы ҚарМУ қызметкері А.И. Кукушкин ашты.

​

16.  Биік қорғаны  (орта ғасырлар)

Бұл аймақ үстемдік ететін аттас төбенің басында, Майбұлақ ауылынан 5 км солтүстік-батыста, Қутұмсық ауылынан  2,8 км оңтүстік-батыста, Тельман ауылынан  5,3 км батыс-оңтүстік-батыста орналасқан. 2008 жылы А.И.Кукушкиннің басшылығымен   ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

17. Қаратоғай 8 қорғаны (орта ғасырлар)

Ол Окуле тауының оңтүстік етегінде, Майбұлақ ауылынан солтүстікке қарай 5,1 км, Қутұмсық ауылынан  оңтүстікке қарай 2,9 км, Тельман ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 5,4 км, Қаракөл көлінен батысқа қарай 3,2 км жерде орналасқан.  2008 жылы А.И.Кукушкиннің басшылығымен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

18.  Қаратоғай қорғаны  9 (орта ғасырлар)

Майбұлақ ауылынан солтүстікке қарай 3,9 км, Қутұмсық ауылынан оңтүстікке қарай 3,5 км,  Тельман ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 5,4 км жерде төбеде орналасқан. 2008 жылы А.И.Кукушкиннің басшылығымен КарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашқан.

​

19. Қаратоғай қорғаны10 (орта ғасырлар)

Ол Майбұлақ ауылынан  солтүстікке қарай 2,9 км, Қутұмсық ауылынан  оңтүстікке қарай 4,4 км, Тельман ауылынан  оңтүстік-батысқа қарай 5,9 км жерде тауда орналасқан. 2008 жылы А.И.Кукушкиннің басшылығымен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

20. Окуле қорғаны (орта ғасырлар)

 Окуле тауының баурайының шығысында, Қутұмсық ауылынан 1,7 км оңтүстік-оңтүстік-шығысында, Тельман ауылынан 5,2 км оңтүстік-батысында, Қаракөл көлінен  3,7 км батысында орналасқан.  2008 жылы А.И.Кукушкиннің басшылығымен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

21. Алдан қорымы (орта ғасырлар)

Ол Тельман поселкесінен батысқа қарай 5,3 км, Қутұмсық елді мекенінен солтүстік-батысқа қарай 0,8 км, Тельман-Осакаровка грейдерінен оңтүстікке қарай 0,3 км жерде төбенің басында орналасқан. Екі қорғаннан тұрады:

2008 жылы А.И.Кукушкиннің басшылығымен  ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

22. Майбұлақ қорымы I(ерте темір дәуірі)

Қорым Жақсы - Нияз тау тізбегінің шығыс беткейінде,Майбұлақ  ауылынан  батысқа қарай бір км жерде орналасқан. Қорым 2 тас қорғаннан тұрады.Ескерткішті 1991 жылы ҚМУ қызметкері И.А.Кукушкин ашты.

​

23. Майбұлақ қорымы (орта ғасырлар)

Ол Жақсы-Нияз тау тізбегінен шығысқа қарай, Майбұлақ ауылынан бір км солтүстік-шығысқа қарай, электр жеткізу желісінен 0,2 км солтүстік-батысқа қарай орналасқан. 2 топырақ қорғаннан тұрады. Ескерткішті 1991 жылы В.Г.Ломан мен И.А.Кукушкин қызметкерлерінен құралған ҚарМУ барлау отряды ашты.

​

24. Қарамұрын қорғаны(орта ғасырлар)

Қорған Тельман ауылының солтүстік-шығысында 17 км,  Ахметауылдан оңтүстік-шығысқа қарай 20 км жерде, 2-бригаданың бұрынғы базасынан солтүстік-батысқа қарай 2 км жерде төбеде орналасқан.

 2011 жылы И.А.Кукушкиннің жетекшілігімен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

25. Қарамұрын қорғаны  II (орта ғасырлар)

Қорған солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа, Ахметауыл ауылынан 19 км шығыс-оңтүстік-шығысқа, Тельман ауылынан  21 км солтүстік-шығысқа,   2-бригаданың бұрынғы базасынан солтүстік-батысқа қарай 3 км жерде, созылып жатқан аласа жотаның үстінде орналасқан.  Үйінді де қиыршық тас үйіндісі бар, диаметрі - 8 м, биіктігі - 0,3 м. 2011 жылы И.А.Кукушкиннің жетекшілігімен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

26. Қарамұрын қорғаны  III (орта ғасырлар)

Қорған солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылып жатқан аласа жотада, Ахметауылдан 18 км солтүстік-шығыста, іске қосу нүктесінен 2 км солтүстік-батыста, Қарамұрын бөгетінен 1 км солтүстік-солтүстік-батыста, Литовкадан оңтүстік-шығыста 1,5 км жерде орналасқан. 2011 жылы И.А.Кукушкиннің жетекшілігімен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

27. Қарамұрын қорғаны IV (орта ғасырлар)

Қорған Тельман ауылының 3-бөлімінен 22 км шығысқа қарай,Қарамұрын бөгетінен оңтүстік-шығысқа қарай 2 км, іске қосу нүктесінен оңтүстікке қарай 1 км жерде төбеде орналасқан. 2011 жылы И.А.Кукушкиннің жетекшілігімен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

28.  Қарасу қорғаны I (орта ғасырлар)

Қорған ескі қыстақ Текейден батысқа қарай 0,5 км, Тельман ауылынан солтүстік-батысқа қарай 10 км, Қарасу өзенінен шығысқа қарай  аласа төбенің басында орналасқан. Қорғанның тас қорғанысы бар, диаметрі 10 м, биіктігі 0,3 км. 2011 жылы И.А.Кукушкиннің жетекшілігімен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

29. Қорған Қарасу қорғаны  II (орта ғасырлар)

Қорған Тельман ауылының  солтүстігінде 15 км, Ахметауыл ауылынан  батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 9,8 км, Қарасу өзенінен шығысқа қарай оңтүстік-шығысқа қарай 1 км, бөгеттен және Текей қыстағынан 3 км солтүстік-солтүстік-шығысқа қарай төбенің басында орналасқан. 2011 жылы И.А.Кукушкиннің жетекшілігімен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

30. Қарамұрын қорымы (орта ғасырлар)

Қорым Қарамұрын платинасынан солтүстік-шығысқа қарай 60 м, төбе басында, Тельман ауылынан  солтүстік-шығысқа қарай 20 км,  Ахметауыл елді мекенінен оңтүстік-шығысқа қарай 19 км, іске қосу нүктесінен батысқа қарай 1 км жерде орналасқан. Қорым тас-жермен қоршалған 2 қорғаннан тұрады.

2011 жылы И.А.Кукушкиннің жетекшілігімен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

31. I Қарасу қорымы (орта ғасырлар)

ҚорымТельман ауылынан солтүстік-батысқа қарай 10,5 км,  платина мен Текей қыстақтарынан батысқа қарай 1 км, Қарасу өзенінен шығысқа қарай 1,5 км жерде төбенің басында орналасқан. (сурет 10).Қорым тас-жермен қоршалған 4 қорғаннан тұрады. 2011 жылы И.А.Кукушкиннің жетекшілігімен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

32. II Қарасу қорымы (орта ғасырлар)

Қорым Тельман ауылынан солтүстікке қарай 15 км, Ахметауыл ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 10 км, Қарасу өзенінен оңтүстік-батысқа қарай 2 км, платина мен Текей қыстақтарынан солтүстік-шығысқа қарай 3 км жерде төбенің басында орналасқан. Қорым тас қоршауы бар 3 қорғаннан тұрады. 2011 жылы И.А.Кукушкиннің жетекшілігімен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

33. Қарасу қорымы III (орта ғасырлар)

Қорым Тельман ауылынан  солтүстікке қарай 16 км,  Ахметауыл ауылынан шығыс-оңтүстік-шығысқа қарай 9 км, Қарасу өзенінен оңтүстік-шығысқа қарай 1 км, бөгет пен Текей қыстақтарынан  3,5 км солтүстік-шығыста төбешікте орналасқан. Қорым тас қоршауы бар 3 қорғаннан тұрады. 2011 жылы И.А.Кукушкиннің жетекшілігімен ҚарМУ жанындағы САИ барлау отряды ашты.

​

​

 

Дереккөз :

Кукушкин И.А. Археологическая карта Осакаровского района[Текст] / И.А.Кукушкин, Т.С.Толеуов,А.И. Кукушкин.-Караганда,2013.-137с.